Beheko testua, argazkia eta kartela: Sare Arrasate.
Miren Azkarate Badiola (Donostia, 1984). Kazetaria. Hainbat euskal hedabide eta elkartetan lan egin du. Gaur egun liburuzaina da eta “Gaur 8” astekarian eta Antxeta Irratian kolaboratzen du. 2016an Errenteriako Mariasun Landa Saria irabazi zuen “Emakumezkoen begirada” modalitatean. Hauxe da bere lehen liburua, ‘Ikusezinak. Erbesteratuen haurrak’ da liburuaren izenburua eta erbesteratu edo iheslarien zazpi seme-alaben testigantzak jaso ditu bertan, berea barne.
Arrasateko Kulturaten aurkeztuko du liburua urtarrilaren 17an, asteartean, 19:30ean.
Euskal iheslari eta deportatu politikoen seme-alaben bizipenak bildu dituzu liburu honetan. Nola bururatu zaizu horrelako lana egitea?
Ez dago momentu bat eta bakarra erabakitzen dudana lan hau egitea. Jaio nintzen egun beretik naiz iheslari politiko baten alaba eta nire bizitza osoan zehar halaxe izan naiz (2021ean aita itzuli zen arte). Honek bizipen batzuk izatera eraman nau eta bizipen hauek arantza bat sortzera eraman naute. Azkenean arrazoi pertsonal batetik abiatu nintzen, baina arrazoi politikoa ere gurutzatu zen, hau da, euskal gatazka deitzen dugun honetan guri buruz ez da inoiz hitz egin izan, eta hutsune bat betetzera datorrela iruditzen zait.
Kasu gehienetan iheslaria aita izaten da. Nola ikusi duzu aita kanpoan egon den urteetan eta nola ikusten duzu orain?
Munduko guda guztietan, eta gurea ez da salbuespena, lehen lerroan egon diren gehiengoak gizonak izan dira eta erretagoardian emakumeak, haurrak eta adineko pertsonak geratu dira. Lehen lerro horretaz asko hitz egiten da, erretagoardiaz ezer ez. Gure kasua ere halaxe izan da eta nire kasuan aita bost aldiz ikusi dut nire bizitza osoan. Berarekin egon naizen testuingurua gehienez hilabetez ikusi dudan pertsona bat da, hau da, gutako askok esaten dugu: azkenean gure aitak ezezagun batzuk dira. Gure egunerokoan ez dira egon; ez gaituzte ikastolara eraman, gaixo egon garenean ez dira egon… Ikusi dudanetan aita ongi ikusi dut. Zortea izan du Kuban egon delako (gogoratu beharra dago estradiziorik onartu ez duen herrialde bakarra dela), ez zaio ezer falta izan, familia eta lagunen babes osoa izan du. Eta hemen berdin ikusten dut, ongi, lagun eta senidez inguratuta egunero eta ezer ez du faltan.
Zein izan dira zure beharrak?
Aitaren gabeziaz hitz egiten badut, ez dut behar zehatzik izan. Beti esaten dut zerbait faltan nabaritzeko lehenengo eduki egin behar dela, eta nik aita ez dut inoiz etxean izan.
Bai izan dut beharra kontuan hartzearena gizartean. Ikusezin sentitu naiz iheslari politiko baten senide bezala eta hori ez da eramateko xamurra izan.
Gatazka baten sufrimendua bi aldetan dago, baina badirudi Euskal Herrian alde batekoa bakarrik ikusten dela?
Bai, hori horrela izan da beti. Errelatoaren batailan bete-betean sartuta gauden honetan are nabarmenagoa geratu da hau. Biktimak eta mina soilik alde bakarrean dagoela ematen du eta ez da gure aldean. Gure eraildakoak ez dira existitu ere egiten, milaka tortura kasuak ez dira onartzen, dispertsioak eraildakoak ez dira zenbatzen, motxiladun haurrak, maletadunak … Haiek dituzte baliabideak eta medioak historia kontatzeko edo hobe esanda eraikitzeko. Baina guk badugu gure egia, eta gure txikitasunean bada ere kontatu egin behar dugu, idatzita utzi behar dugu. Guk ez badugu kontatzen ez du inork egingo edo gezurra esango du. Ez dena esaten ez omen da izaten, esaerak dioenez, eta hau, gertatu da eta orain idatzita geratzen da.
Zein berezitasun du, zure ustez, preso baten alaba izatea edo iheslari batena izatea?
Ez zait konparazio hau egitea batere gustatzen, hasteko eta behin gure gurasoon kolektiboak ere konparagarriak ez direlako. Hau da, preso politikoen kolektiboa eta iheslari politikoena ezin da konparatu, oso errealitate eta testuinguru ezberdinak dituzte. Hortik hasita, lehenengo berezitasuna da presoek haien argazki, izen-abizen eta helbidea izan dutela eta ondorioz haien senideak ere jakinak dira nortzuk diren. Gure kasuan silueta beltz bat izan da haien argazki bakarra, jakinak ditugun arrazoiengatik. Baina honek ahalbidetu du haiek eta bide batez gu ere ikusiezinak izatea.
Haiek gizartean izan dute bisibilidade bat eta ondorioz babes bat, guk ez.
Zazpi egoera bildu dituzu, topatu ahal duzu elementu komunik haien artean?
Bai, topatu ditut. Batzuk aipatzearren, lehenengoa da nire anaiak dioen esaldi batean ongi dioen bezala: “hitz egiten ikasi genuenerako bagenekien ixilik egoten”. Txikitatik entzuten genuen: “orain ixildu, muga pasa behar dugu eta ezin dute entzun euskaldunak garela (eta zuek ez dakizue beste hizkuntzarik)”, “gaur ez gara hemen egon”, “zuen aurrean dagoen hori gaur ez dago hemen” …
Beste bat bizi genuen bizitza paraleloa zen, hau da, etxean gauza bat bizitzen genuen eta hortik kanpo beste bat. Etxean gertatzen edo hitz egiten ziren gauzak etxean geratzen ziren eta kalean gezurra esan behar genuen.
Beste bat anaia-arrebon edo ahizpen artean gaiaz ez dugula orain arte hitz egin. Tabua izan den gai bat da orokorrean guretzat eta gizartean eta ezin hitz egin hori gure artean ere eman da.
Gehiago daude baina azkenik aipatuko nuke, batez ere 80. hamarkadan jaio ginenongan bizi izan genuen biolentzia maila altua. GALen garaiak ziren, egun batean gure gurasoen lagunen bat erailtzen zuten, hurrengoan beste bat desagertzen zen, atxilotzen zuten … Ume batek sekula bizitu behar edo ikusi behar ez zituenak bizitu genituen.
Iheslari eta deportatuen seme-alaba batzuengan sumatzen da barne min handia, abandonatu sentimendu bat? Laguntza gutxi edo deus? Oso sentimendu zabala dela uste duzu?
Bai, mina dago, batzuengan handiagoa eta besteena txikiagoa, baina mina dago. Eta bai, sentimendu oso zabaldua dela konturatu naiz. Hasieran aipatutako arantza hori parte-hartzaile guztietan topatu dut, eta ondoren herriz herri egiten ari naizen aurkezpenetan eta Durangoko Azokan ere adierazi izan zait. Sentimendu hori bakoitzak bere bizipenetik gertaera ezberdinek eragindakoa da. Baina handiena edo denak partekatzen duguna ikusezinak izatearena da, liburuaren tituluak dioen bezala. Ez dugu laguntzarik izan, ez erakundeena, ez herri-mugimendu ezberdinena, ez ekonomikoa, ez beste laguntza motak … Egia da herri oso solidarioa garela eta gutako askori laguntza ez zaigula inoiz falta izan, baina beti oso gertukoena. Baina beste batzuen kasuan ezta hori ere, abandonu sentimendua ere badago bai.
Zure historia ere jasotzen duzu liburuan? Zaila izan da zuretzat biluztea?
Hasiera batean ez zen nire asmoa neurea kontatzea. Buruan nuena zen besteen kontaketaren tartean nire esperientziak, ideiak, gogoetak … jartzea. Baina idazketarekin amaitzen ari nintzela aita etorri zen Euskal Herrira eta Jokin Urainek ‘Kixkur’rek esan zidan neure zatia ere idatzi behar nuela, ziklo baten amaiera irudikatzen zuelako aitaren itzulerak eta liburuaren kaleratzeak.
Niretzat zatirik zailena izan da. Ohituta nago kazetari bezala galderak egin eta horrekin idaztea, baina neure buruari ariketa hori egiten ez. Ez da erraza izan.
Bestetik, idazterakoan ez naiz ohartu hainbeste biluzten ginenik, agian damutuko gara noizbait. Baina erabaki kontzientea izan zen idazketa prozesuan sentimenduei zegokienez ez nituela mugak jarriko, horrela atera zitzaien parte-hartzaileei eta niri ere.
Amak bizi izandakoa oso gogorra iruditzen zait eta kasu gehienetan ez dira existitzen … liburuan askotan agertzen dira … Zuk bilatu duzu hori edo berez atera da?
Haiek dira beste ikusezin erraldoiak historia honetan guztian. Aurrez aipatu bezala erretagoardiaren zati garrantzitsuena haiek dira eta inoiz ez zaie aitortzarik egin. Lehen lerro gabe ez da guda bat irabazten, erretagoardiarekin bakarrik ere ez, biak behar dira, eta lehen lerroaz beti hitz egiten den bezala erretagoardiaz gutxi edo ezer ez.
Kasu honetan gure amek dena egin dute, borroka, gu hezi, gu maitatu, gu ekonomikoki aurrera atera, gure aitarekiko eta herriarekiko maitasuna erakutsi … Dena. Kasu asko eta askotan bizitza oso gogorrekin.
Ez dut nik bilatu amen presentzia handi hori liburuan, horrela atera da. Baina denak elkarrizketatzean haietaz hitz egiterakoan beti zegoen ama ondoan. Dena egin baitugu haiekin batera, haiek dira gure zutabe nagusiak bizitzan.
Liburua argitaratu ondoren zer sentitu duzu?
Arantza pertsonala kendu dudala batetik eta politikoki zegoen hutsunea, pixka bat bada ere, bete dela bestetik. Ireki edo biluzte horretan itxi ere itxi dugula zauria pixka bat. Jada ez gara hain ikusezin eta horrekin ase sentitzen naiz.
