Testua eta argazkiak: Juan Ramon Garai – Intxorta 1937.
Fermin Balanzategui Zubizarreta Arrasaten jaio zen 1920ko uztailaren 7an. 16 urte zituen bere sorterritik ihes egin behar izan zuenean. Bere aitak, Tomas Balanzategui Ugalde ‘Ezkerra’ (51 urte), Juan Bautista Azcárate ‘Mondragonés’ pilotariaren antzeko maila zuena, Unión Cerrajeran lan egiten zuen, eta bertatik kaleratua izan zen bere Jesús ‘Clavel’ semearekin batera. Bere ama, Antonia Zubizarreta Zuazua (50 urte) herrian geratu zen familiako bakarra izan zen, eta errepresio faxistaren jomugan egon zen: ilea zerora moztu zioten, errizino-olioa edanarazi zioten, eta bera eraman arazi zuten plazara (milizianoen eta gudarien beste aita-amen artean) 1936ko abenduan abiazio errepublikarraren bonbardaketan.
Bere senar Tomás alabekin eta semeekin batera herritik joan ziren altxamendukoek herrira sartu aurretik: Casilda (25 urte), Jesús (24 urte), Concepción (23 urte), Isabel (20 urte), Luis (19 urte) eta Carmelo (17 urte). Hiru anai (Jesús, Luis eta Carmelo) faxismoaren aurkako erresistentziarekin bat egin zuten, Dragones batailoian. Luis eta Carmelo izan ezik, besteek Frantziara igaro zuten, ondoren Kataluniara eta ostean berriro Frantziara. Casilda eta Isabel Hendaian geratu ziren. Jesús bi kontzentrazio eremu frantziarretik igaro zen, Argèles-Sur-Mer eta Gurs. Luis 1937ko abuztuaren 26an atxilotu zuten Santanderren, eta ez zen aske geratu 1943ko abenduaren 24ra arte. Carmelo atxilotua izan zen eta altxamenduekoekin bat egitera behartu zuten, itota hil zen. Conchita, Arrasatera itzultzean, gai izan zen Guillermo Lasagabasterren semea, Fermín, Hondarribitik klandestinoki Iparraldera igarotzera. Jesusek bere burua entregatu zuen Irunen 1940ko abenduaren 24an, eta Mirandako kontzentrazio eremutik igaro ostean, Madrilera bidali zuten, 169 zenbakidun langileen batailoira. Itzultzean, Arrasateko Alderdi Komunistaren Batzordeko militante klandestinoetako bat izan zen.
Fermin Balanzategi (16 urte zituela) Frantziara ebakuatutako haurretako bat izan zen. Gerra amaitu ostean, 1939an, bere burua Irunen aurkeztu zuen (19 urterekin) eta atxilotu zuten. Miranda eta San Pedro de Cardeñako kontzentrazio esparruetara eraman zuten. Klasifikatua izan ostean, langileen 105 batailoira bidali zuten, hirugarren konpainia, 1939ko urriaren 22an.
Gerra amaitzean, diktadura frankista Iparraldetik balizko inbasio baten beldur zen. Horregatik hasi zuen (1939 eta 1940an) errepideak eta elementu defentsiboak eraikitzen, bunkerrak esaterako, ametrailadore nidoak, behatokiak,… Nafar Pirinioetan. Fermin langile esklabuetako bat izan zen. Bere batailoia Etxalarko Palomeras-en zegoela, 1940ko urtarrilaren 29an, ihes egin zuen beste hiru lagunekin batera, Juan Romera Garcia, Jose Carbo Escorihuela eta Siro Some Some, eta muga gurutzatu zuten. Fermin Gurs-eko kontzentrazio eremuan sartu zuten, eta Langile Atzerritarren Konpainian lanean hasi zen (Service Travail Obligatorie), beste behin derrigortutako lanetan, hasieran kontzentrazio-eremuaren beraren mantentze lanetan, eta ondoren, bigarren mundu gerran, Bordele inguruan nazien alde, “Rostpanier” bezala (hala deitzen zieten naziek beraientzat lan egin zuten errepublikanoei). Atlantikoko Muruaren eraikuntzan izan zen. Aliatuek Frantzian lehorreratu baino lehen, gai izan zen egiten zituzten obren inguruko informazioa Ipar Amerikako Zerbitzu Estrategikoen Bulegoari bidaltzeko. Bere espioitza lana saritua izan zen 1944ko urrian, David Kirkpatrik Este Bruce Koronelaren aldetik, zerbitzu amerikarreko burua, Frantzia askatzeko egindako lanak aitortuz. 1945eko azaroaren 12an, azkenik, Langile Atzerritarren Konpainiatik askatu zuten, eta Tolosara (Okzitania) joan zen, Alderdi Sozialistako eta UGTko kide arrasatearrekin batera.
Han gerrako beste haur bat ezagutu zuen, Sestaokoa, Frantziara Habana itsasontzian ere etorritakoa. Dorita Rodriguez zen; Bordelen ezkondu ziren (1946) eta horren lekuko izan zen Arrasateko beste erbesteratu bat, Jesus Trincado Baños. 1948an Tolosan euren semea jaio zen, Carmelo. Fermin eta Jesus Uruguaira erbesteratzeko dokumentazioa prestatzen hasi ziren, baina 1949ko abenduan Fermin hil zen. Bere heriotza bizitako gorabehera guztien ondorio izan zen, 13 urte lehenago Arrasatetik irten zenetik izandako gorabehera guztien ondorio. Dorita (emaztea) eta Carmelo (semea) Hendaiara joan ziren, bertan Casilda eta Isabel bizi zirelako (koinata eta izeba). Eurek guztiek kolaboratu egin zuten nazismoaren aurkako erresistentziarekin lehenik eta Francoren kontra ondoren. Pertsona hauek izan ziren Celestino Uriarte lagundu zutenak, Martuteneko kartzelatik ihes egin ostean, Bidasoa zeharkatu zuenean. Hendaian bizi da ordutik, eta bertan Carmelo Balanzategi Rodriguez elkarrizketatu dugu. Espero dugu bera ikustea apirilaren 26an Elgetan, gerrako neskatila eta mutikoei egingo diegun omenaldian.
